Aici comenti in àterus logus de su mundu, a bortas podit acontèssiri chi tzerrint a cantadoris, po su prus mesu-professionistas, po fàiri garas ananti a sa genti sterrendi chistionis poèticas a bolu.
In s’ìsula teneus cuàturu traditzionis diferentis e onniuna tenit una forma mètrica sua, trassas de gara chi tocat a sighiri e protagonistas. Cudda de cabu de giossu dda tzerriaus poesia campidanesa a bolu.
Chi pigaus custa traditzioni sa forma espressiva prus arta est sa cantada, una gara poètica pùblica cun cuàturu poetas, is cantadoris. In sa cantada is poetas manìgiant formas mètricas diferentis, chi nascint totus a ìnturu de sa famìlia de is mutetus. Sa prus de importu, su mutetu a otu peis o mutetu longu, est trobeddada meda. Est fata de arripitiduras, peis acapiaus e arretrogas de fueddus in su sterrimentu.
Arrastus de istòria e stùdius prus de importu
Is documentus istòricus anca si chistionat de poesia a bolu in Sardìnnia no funt medas.
Unu de is primus est de su de XVII sèculus (Salvatore Vidal 1638), mentras is trascritzionis prus antigas de mutetus funt de sa segundu metadi de su Sescentus (Matteo Madao 1787), mancari iat a pàrriri ca, incapas, ddas faessint innantis puru.
A inghitzu de s’Otuxentus agataus is trascritzionis prus antigas de mutetus longus a bolu, pigaus de is garas, mentras in sa segundu metadi de su sèculu cumentzant a fàiri sa trascritzioni de sa gara intera.
A inghitzu de su Noixentus cumentzant a bessiri lìburus imprentaus (is libureddus); de custus ndi teneus ancora prus o mancu 700, chi si donant una testimonia profetosa de sa poesia campidanesa de is ùrtimus centu-cincuanta annus.
De is atòbius intra de amigus a is cantadas
Sa pràtica de sa poesia a bolu dda podeus partziri in tres livellus:
is atòbius in domu intr”e amantiosus, is garas pùblicas intr”e versadoris e cuddas intr”e improvisadoris professionistas.
Is amantiosus praticant sa poesia in is ispàssius, situatzionis no-ufitzialis, comenti podit èssiri sa mesa apariciada, una còia o unu anniversàriu, o sa serrada de sa cassa.
Is versadas funt garas a bolu anca si manìgiat sèmpiri una forma mètrica fàcili, su versu. Is cantadas a mutetu longu intr”e poetas professionistas si faint pruschetotu po is festas religiosas.
In una pratza de sa bidda si cuncordat su palcu, e si ponint cuàturu cadiras po is poetas. A manu manca si setzint su bàsciu e sa contra, chi funt is duus cantoris chi acumpàngiant a is poetas sulendi sìllabas nonsense cun una tècnica imperada po ndi fàiri bessiri sa boxi de su gùturu. Acanta de is cadiras de is improvisadoris giai sèmpiri si cuncordat sa mesa anca su comitau ponit durcis e àcua, binu o cosa de bufari chentz”e alcol. Ananti de su palcu, a palas de su micròfunu, si ponit sa cadira anca is cantadoris, strantaxus, s’acotzant cun is manus a s’interis chi funt cantendi.
Sa cantada durat prus o mancu tres oras, e tenit duas partis. In sa primu is poetas certant cantendi a mutetus longus; in sa segundu parti, chi durat 30 minutus pagu prus, cantant a versus, cun s’acumpangiamentu de sa ghitarra.
Is cantadoris e su pùblicu
In diis de oi is poetas improvisadoris campidanesus funt una trintena prus o mancu.
Po unus cantu annus circant de si formari, no sighendi istùdius ufitzialis, ma atobiendi a àterus amantiosus, ligendi is libureddus e ascurtendi is arregistratzionis de is garas bècias. Sa primu bessida, sa prova po intrari, est unu certu pùblicu, cun unu cantadori mannu e connotu, chi depit avalorari o no sa sonada.
Su pùblicu de sa cantada tenit un’edadi mesu-arta, prus de 40-50 annus, e contat, nareus a sa grussa, de 50 a 200 spetadoris. Sa cantada si ascurtat sètzius in una cadira. Is spetadoris tenint unu gradu mìnimu de cumpetèntzia, a bortas funt issus etotu improvisadoris. Is prus amantiosus sighint totu is garas chi podint, fadendi fintzas chilòmetrus meda po ddas pòdiri ascurtari. Medas ddas arregistrant, alloghendiddas in unu archìviu insoru, anca a bortas si podint contari fintzas milli e prus documentus sonorus.
Su mutetu longu
Su mutetu longu est sa forma mètrica prus de importu chi is poetas manìgiant in is cantadas.
Is mutetus funt partzius a peis cun unu nùmeru de acentus chi podit andari de tres a cuàturu. Tenint duas partis, sa sterrina e sa cubertantza, chi no funt acapiadas a pari in contu de argumentu.
Chi pigaus su schema bàsicu, su mutetu longu est fatu cun una sterrina de otu peis, e una duina chi est sa cubertantza. Is peis de sa sterrina no funt a rima, ma onniunu s’arrimat cun unu fueddu de sa cubertantza, segundu su schema a scèscia chi si narat a ischina de pisci.
Su sterrimentu de su mutetu longu est afrorigiau meda e stentosu, cun peis torraus a arripìtiri (torradas), e fueddus chi si movint in sa fràsia (arretroga).
S’andonzu de sa gara
Funt cuàturu is improvisadoris chi pigant parti a una gara poètica campidanesa.
S’argumentu, sa chistioni chi tocat a manigiari, ddu scioberat su cantadori, chi est su fundadori (su chi ponit is fundamentas). Su fundadori presentat s’argumentu in cubertantza, po fàiri a manera chi nì su pùblicu nì is àterus cantadoris potzant cumprèndiri su suci de s’arrexonu.
In su sterrimentu de sa cantada is improvisadoris, faeddendi sèmpiri in suspu, circant a bellu a bellu de lòmpiri a su fini de sa chistioni e, a s’interis, s’intzullant a pari, in unu giogu de balentia dialètica atriviu meda. Andendi a innantis sa cantada, s’argumentu cuau bessit a campu fintzas a candu, in coa de gara, si cumprendit sa metàfora.